Pabianice - powiat.pabianice.pl

Od osady pośród lasów i bagien do ośrodka przemysłowego, czyli słów kilka o historii miasta...

Przyjmuje się, że Pabianice zostały założone na przełomie X i XI wieku. Była to wtedy niewielka osada nad Dobrzynką, położona wśród niedostępnych i dzikich chropów (czytaj więcej w historii ziemi i powiatu). Nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia Fabian (Pabian). Jest to oficjalna wersja, jednak inne wyjaśnienia (chociaż niezbyt związane z rzeczywistością) są o wiele ciekawsze. W XIX wieku Maksymilian Baruch na podstawie legend wywnioskował, że nazwa miasta wywodzi się od słowa Pobawianice lub Pobijanice. Oznaczać to miało miejsce, gdzie książęta polowali na zwierzynę. Najbardziej bajkowa legenda wiąże się z księżniczką Pabianką, która miała być tak szpetna, że poruszała się jedynie tunelem łączącym dwór z kościołem św. Mateusza.

Przejdźmy do faktów. Postaramy opisać tutaj dzieje samego miasta, a historię ziemi pabianickiej można przeczytać w tym dziale. Nie wiadomo kiedy dokładnie miejscowość uzyskała prawa miejskie. Dokumenty z tego okresu uległy zniszczeniu. W roku 1297 Władysław Łokietek nadał biskupowi Janowi i kapitule przywilej lokowania wsi, lub miasta na prawie niemieckim. Jednak dopiero kilkadziesiąt lat później skorzystano z tego prawa i na ośrodek miejski, oraz centrum dóbr wybrano Pabianice. Uważa się, że stało się to w połowie XIV wieku, co wiąże się z erygowaniem parafii i budową kościoła św. Mateusza. Pod koniec tego stulecia Pabianice określa w dokumentach już miastem. Kazimierz Wielki nadał Pabianicom dwa dni targowe – wtorek i piątek. Ta tradycja trwa do dzisiaj, kiedy na „duży rynek” zjeżdżają się kupcy nawet z odległych rejonów.

Pabianice rozwijały się do XVII wieku, kiedy miały miejsce m. in. wojny ze Szwedami. Zwłaszcza wiek XVI był złotym okresem w dziejach miasta. Pabianice choć nawiedzane przez klęski i pożary, zawsze podnosiły się z gruzów. Było tak też w roku 1532, kiedy spłonęło całe miasto. Szybko zostało odbudowane dzięki pomocy kapituły i państwa. Na wschód od Rynku powstała nawet nowa dzielnica. Rejestr z roku 1554 podaje:

• 98 domów (z tego 28 przy Rynku, ul. Szewskiej-10, ul. Piotrkowskiej-19, ul. Guzowskiej- 33 i 8 domów przy ul. Zamkowej,
• 109 rzemieślników w roku 1551, zaś 113 w roku 1554.

W XVI wieku wzniesiono najważniejsze dziś zabytki miasta, czyli dwór obronny i kościół św. Mateusza. Powstały też wtedy nieistniejące dziś obiekty: przytułek zwany szpitalem przy ulicy Tuszyńskiej (obecnej P. Skargi), oraz znajdujący się obok drewniany kościółek św. Leonarda. Jego fundamenty nadal skrywa asfalt w rejonie ulic Piotra Skargi i Kopernika. W roku 1602 kapituła wydała dokument określający granice miasta, prawa i obowiązki mieszczan, danin i uprawnienia władz miejskich.

Na przełomie XVI i XVII wieku Pabianice miały około 1000 mieszkańców i ok. 163 domy. Dla porównania Łódź zamieszkiwało wtedy ok. 650 osób. Na początku XVII stulecia spłonął (?) kościółek św. Leonarda, a na jego miejscu stanął kościół św. Krzyża ufundowany przez tenutariusza Krzysztofa Sułowskiego. Od drugiego ćwierćwiecza XVII wieku nastąpił upadek miasta, którego powodem były pożary, epidemie i najazdy obcych wojsk. Pabianice nigdy nie posiadały żadnych fortyfikacji. Schronienie dawały jedynie murowany kościół św. Mateusza i dwór obronny. W roku 1737 miasto miało tylko 54 zasiedlone domy. Zniszczenia dopełnił pożar w roku 1760. Pabianice otrzymały pomoc od kapituły i drugiego miasta na jej terenie – Rzgowa.

Po II rozbiorze Polski w roku 1793 Pabianice już nie pod skrzydłami kapituły krakowskiej, ale jako miasto rządowe, znalazły się w prowincji Prusy Południowe w departamencie piotrkowskim. Po III rozbiorze Pabianice przeszły pod departament kaliski w powiecie sieradzkim. W roku 1794 miasto miało tylko 482 mieszkańców i groziła mu utrata praw miejskich. Kolejny pożar w roku 1795 to ostatnie tchnienie tego ciężkiego okresu.

Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego nastąpił wielki przełom. Dekretem namiestnika Królestwa, Józefa Zajączka Pabianice w roku 1820 znalazły się na liście rządowych miast w kalisko-mazowieckim okręgu przemysłowym, które miały stać się ośrodkami przemysłu włókienniczego. Zdecydowało o tym położenie Pabianic w sąsiedztwie lasów i przepływająca przez nie rzeka Dobrzynka . Odtąd miasto zaczęło rozwijać się w niesamowitym tempie, czego przykładem niech będzie fakt, że w roku 1810 liczba mieszkańców wynosiła 893, podczas, gdy już 40 lat później - 4100 osób, a w XX wiek miasto wkroczyło z liczbą około 35 tyś! Pabianice stały się drugim co do wielkości ośrodkiem przemysłu bawełnianego w Królestwie Polskim.

Dzięki pomocy Królestwa i ulgom podatkowym miasto stało się ziemią obiecaną dla przyjezdnych chcących otworzyć tu własną działalność, a co za tym idzie również dla ludzi szukających pracy. Z początku imigranci pochodzili z okolic, lecz niedługo zaczęli pojawiać się też ludzie z całego kraju i z zagranicy. W roku 1823 został stworzony przez W. Ziółkowskiego plan regulacyjny Starego Miasta. Zapadła także decyzja o utworzeniu nowej dzielnicy na lewym brzegu Dobrzynki , czyli Nowego Miasta. Dzielnica otrzymała odrębny rynek, którego pozostałością jest dzisiejszy skwer pomiędzy kościołem ewangelickim, a domem handlowym SDH „Trzy Korony”. W 1825 przybył z Saksonii Bogumił (Gottlieb) Krusche, przedstawiciel największego rodu fabrykanckiego w Pabianicach. Małe warsztaty rzemieślnicze zmieniały się w wielkie kapitalistyczne przedsiębiorstwa. Dzięki uwłaszczeniu chłopów zakłady zasiliła tania siła robocza. Dwie największe fabryki tego okresu, to zakłady Krusche i Ender (bawełna) i Kindler (wełna).

Stary Rynek w Pabianicach na początku XX wieku. Widoczny dwór i linia tramwajowa w początkach swego funkcjonowania.

W tym czasie 10 % tkanin bawełnianych w kraju produkowanych było w Pabianicach. Lecz nie tylko przemysł włókienniczy rozwijał się w mieście. W roku 1865 Leonard Fessler uruchomił maszynę papierniczą. Potem zakład funkcjonował pod nazwą „Spółka Akcyjna Robert Saenger – Fabryka Papieru w Pabianicach. W roku 1889 Ludwik Schweikert i Robert Resiger zakładają fabrykę chemiczną, przekształconą później w „Spółkę Akcyjną Przemysłu Chemicznego”. Była to filia szwajcarskiej firmy CIBA. Dziś spadkobiercą tego zakładu jest Polfa Pabianice.

Wielki ośrodek przemysłowy, jakim były Pabianice nie oparł się kryzysom ekonomicznym. Doprowadziło to w okresie od połowy XIX wieku do początku XX do strajków robotniczych. Były one krwawo tłumione. Zabity został wtedy m. in. Narcyz Gryzel.

Miasto w XIX wieku powiększyło swój obszar z 3,3 km kw. Do 12 km kw. Wzniesiono takie obiekty, jak: kościół pw. Najświętszej Marii Panny, kościół św. Floriana, kościół ewangelicki, bożnicę, czy szpital przy fabryce Krusche i Ender. W roku 1900 uruchomiono tramwaj do Łodzi, a dwa lata później do Pabianic doprowadzono kolej warszawsko-kaliską. Dworzec zbudowano po za ówczesnym miastem, w Nowo-Karniszewicach.W roku 1906 powstał jeden z najstarszych klubów sportowych w Polsce (działający do dziś) – Pabianickie Towarzystwo Cyklistów. Przed wybuchem I wojny światowej miasto miało 48 tyś. mieszkańców.

Ulica Armii Czerwonej (dzisiejsza Zamkowa) w okresie PRL (fot. J. Siudecki).

Działania wojenne dokonały ogrom zniszczeń w Pabianicach. Zginęło wiele ludzi, a fabryki zostały zdewastowane. W roku 1917 miasto miało jedynie 30 tyś mieszkańców. W okresie międzywojennym Pabianice znów się podniosły. Rozwinęła się fabryka papieru, a w roku 1921 powstała Spółka Akcyjna Polska Żarówka „Osram”. Po wojnie zakład znany był jako Polam Pabianice, a obecnie wchodzi w skład koncernu Philips. Przyłączono także nowe tereny wzdłuż torów kolejowych (w granicach znalazł się dworzec kolejowy), obszar od Zielonej Górki do dzisiejszego Parku Wolności, Młodzieniaszek i Jutrzkowice. Miasto powiększyło się do 17 km kw. Posiadało 6 szkół średnich, 14 bibliotek i czytelni, oraz 3 kina. W roku 1923 powstało towarzystwo sportowe „Kruscheender”. Przy ulicy Zamkowej stanął stadion, strzelnica i korty tenisowe. W 1926 roku zaczęła ukazywać się „Gazeta Pabianicka”, oraz żydowski „Pabianicer Cajtung”. W 1928 roku powstały Teatr Popularny, oraz szkoła muzyczna Eleonory Bromirskiej. W Pabianicach działali tacy wybitni przedstawiciele edukacji, turystyki i krajoznawstwa, jak Witold Eicher, Teofil Wojeński, czy Kazimierz Staszewski (dziadek Kazika Staszewskiego, znanego z zespołu KULT).

II wojna światowa przyniosła wielkie zniszczenia. 2 września 1939 roku doszło do walki lotnictwa polskiego z Luftwaffe nad Lewitynem. Później zbombardowane zostały budynki na Starym Mieście, Bugaju, oraz obiekty dworca towarowego. Miasta broniły 72. Pułk Piechoty i 15. Pułk Piechoty Wilków, wchodzące w skład Armii „Łódź”. Do 8 września zginęło 48 mieszkańców Pabianic i 291 polskich żołnierzy, którzy spoczywają dziś na pabianickim cmentarzu. 8 września o godzinie piątej do miasta wkroczyły jednostki pułku SS „Leibstandarte Adolf Hitler” pod dowództwem Kurta Meyera. Rozpoczął się okres okupacji. Pabianice wcielone zostały do III Rzeszy, do tzw. Kraju Warty i poddane germanizacji. Zmieniono nazwy ulic i placów na niemieckie, a Pabianice przemieniono na Burgstadt. Zamknięto polskie szkoły i instytucji, oraz planowano wysiedlenie całej ludności polskiej na wschód. Zrabowano m. in. wyposażenie kościołów, oraz zburzono pomnik Legionisty. W roku 1941 rozpoczęto budowę niemieckiego osiedla „Neue Heimat” („Nowa Ojczyzna”) na dzisiejszych Piaskach, w zachodniej części miasta. Dnia 17 września rozpoczęły się aresztowania pabianickiej inteligencji i duchowieństwa. Zorganizowano dla tych ludzi tymczasowy obóz w kinie „Zachęta” (dzisiejszy Miejski Ośrodek Kultury na ul. Kościuszki, następnie wywieziono do obozu na Radogoszczu w Łodzi, oraz innych hitlerowskich obozów zagłady.

Stary Rynek w okresie PRL (fot. T. Hermańczyk).

Żydów pozbawiono wszelkich praw i około 8 tysięcy osób stłoczono w getcie utworzonym w roku 1940. Obejmowało ono obszar dzisiejszych ulic: Kościelna, Jana III Sobieskiego, Garncarska, Konopna, Kapliczna. Przez środek dawnego getta biegnie ulica Warszawska. Zlikwidowane zostało w roku 1942. Ci, którym udało się przeżyć zostali przetransportowani do getta łódzkiego, oraz do obozów w Chełmnie Nad Nerem, Oświęcimiu i Treblince.

Stary Rynek obecnie nie stanowi centrum miasta, które już w XIX wieku przeniosło się na zachód.

W Pabianicach silnie działał ruch oporu. Najbardziej znaną postacią był Zygmunt Janke. Pedagodzy prowadzili także tajne nauczanie. Zasługi należą się także dla oficera Wehrmachtu, Wilma Hosenfelda, znanego z filmu Romana Polańskiego „Pianista”, który również w Pabianicach uratował wielu Polaków i Żydów. Podczas okupacji ludność miasta zmniejszyła się o około 17 tysięcy.

Wyzwolenie Pabianic nastąpiło w nocy z 19 na 20 stycznia 1945 roku. Do miasta wkroczyły wojska I Frontu Białoruskiego pod dowództwem generała Gieorgija Żukowa.

Osiedle Bugaj z blokami wzniesionymi w latach 80-tych.

Po II wojnie światowej rozbudowane zostały zakłady, oraz stworzono nowe, m. in.: Madro, Pabia, PZTT. Wybudowano osiedla z wielkiej płyty na Bugaju i Piaskach. W roku 1993 miasto osiągnęło największą liczbę mieszkańców – 76 tysięcy. Pabianice nigdy nie osiągnęły planowanych 100 tyś. i nieprędko to się chyba stanie, bo ilość pabianiczan maleje obecnie z każdym rokiem. W latach 90-tych upadły wielkie zakłady, jak np. PZPB „Pamotex”, a zastąpione zostały mniejszymi firmami prywatnymi, lub też na teren dawnych państwowych fabryk weszły koncerny zagraniczne. Nadal dominuje jednak przemysł lekki. Brudne, robotnicze miasto powoli zmienia swe oblicze, remontowane są zabytki i rewitalizowane tereny pofabryczne.

Nowa część miasta na Bugaju (ul. Grota Roweckiego).