Pozostałością po fabrykantach zostały mury fabryk i ich domy. Przepiękne zabytkowe wille i pałace zdobią cały powiat pabianicki. Warty obejrzenia jest pałac Enderów (dziś Starostwo Powiatowej), pałac Kindlera i willa Hoffmana w Ksawerowie.
Pałac Endera (Starostwo Powiatowe - Pabianice)
Przy ulicy Piłsudskiego 2 w Pabianicach wznosi się jedna z najbardziej charakterystycznych i monumentalnych budowli w tym mieście. Jest to wybudowany w 1883 roku eklektyczny pałac Karola i Teodora Enderów. Pałac od początku pełnił funkce mieszkalne.
Jest to budynek jednopiętrowy, na planie prostokąta, z ryzalitem od strony północnej, kryty dachem czterospadowym.
Fasada obiektu jest ozdobiona gładkim boniowaniem i gzymsami, w dwa rzędy łukowych okien została wkomponowany symetrycznie balkon oparty na ozdobnych kroksztynach. Okna pierwszego piętra oddzielone są od siebie pilastrami.
Do dzisiejszych czasów przetrwała część wystroju w postaci stiukowych zdobień i kwiecistych plafonów. W Złotej Sali nadal oglądać można wspaniały kominek.
Enderowie prowadzili tutaj nawet prywatny mini ogród zoologiczny, w którym hodowali małpy, daniele, jeże, oraz rzadkie gatunki ptaków.
Po II wojnie światowej pałac nadal był związany z przemysłem bawełnianym. Mieścił się tutaj dom kultury PZPB "Pamotex".
Od 1999 roku swoją siedzibę ma tutaj Starostwo Powiatowe.
Pałac Kindlera przy Zamkowej (Urząd Skarbowy- Pabianice)
W 1884 r. firma Rudolfa Kindlera kupiła od Filtzerów nieruchomość przy ul. Zamkowej 26. Powstał tu obiekt pałacowy parterowy, częściowo jednopiętrowy, z suterenami, w stylu eklektycznym, murowany, tynkowany, na rzucie zbliżonym do prostokąta. Wyposażono go w posadzki dębowe, mozaikowe, terakotowe, sufity otrzymały sztukaterie i plafony. Obiekt otrzymał ozdobną architekturę zewnętrzną i werandę. Tam przeniesiono siedzibę zarządu firmy.
Po ogłoszeniu upadłości spółki, w latach 30. XX w., budynek został przejęty przez skarb państwa i stał się siedzibą ekspozytury Łaskiego Urzędu Skarbu, Podatków i Opłat Skarbowych. Także w okresie okupacji hitlerowskiej zajmowano się tu skarbowością. Po II wojnie w dawnym pałacu Kindlerów umieszczono Wydział Finansowy podlegający Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.
Foto: ze zbiorów Marcina Gębarowskiego "Stare zdjęcia Pabianic"
Wiele lat w innej części budynku działała kawiarnia Mocca. Powstała w latach 50. ubiegłego wieku. W początkowym okresie była ekskluzywnym lokalem, w którym bywali naukowcy i twórcy kultury, m. in. Hanka Bielicka, Antoni Dzieduszycki, Roman Polański. Na tyłach budynku znajdował się ogródek i taras, z którego goście korzystali w okresie letnim. Obecnie znajduje się tutaj Urząd Skarbowy.
Pałac Rodziny Krusche (USC - Pabianice)
W centrum miasta przy ul. św. Jana 4 mieści się Urząd Stanu Cywilnego z salą ślubów i wydziały Urzędu Miasta. To dawny pałac rodziny Krusche, który zamieszkała w pierwszych latach XX wieku. Zbudowany był w stylu klasycystycznym, ale w latach 60. stracił swój charakter. Dobudowano wówczas trzecią bezstylową kondygnację. Z czasem sprzed pałacyku zniknęło murowane ogrodzenie i rosnące za nim krzaki iglaste.
Do dziś przetrwało we wnętrzach kilka detali: marmurowe kolumny zdobione roślinnymi motywami, klatka schodowa z balustradą z kutymi w metalu słonecznikami oraz lampy.
Jeszcze w czasie II wojny światowej pałacyk przy św. Jana należał do Kruschów.
Bibliografia:Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”, Maria Eliza Steinhagen, Kruschowie, historia rodu, wspomnienia.
Pałac Kindlera (Ksawerów)
Gmina Ksawerów stanowiła część składową kasztelani chłopskiej, która od XI wieku wchodziła w skład dóbr kościelnych będących własnością kapituły krakowskiej. W 1824 roku po raz pierwszy pojawiła się nazwa „Xawerów". Niebawem pojawili się tu osadnicy, którzy pochodzili z terenów Czech i Niemiec. Zasiedlili Ksawerów, Teklin, Żdżary, Widzew i Kolonie Wolę Zaradzyńską. Rodzina Kindlerów, pabianickich fabrykantów w 1897 r. wzniosła na terenie folwarku Widzew - pałac, który przetrwał do dziś.
Widzew to dawna wieś „państwa pabiańskiego” ze stolicą w Pabianicach. Były to włości należące przez setki lat do kapituły krakowskiej. W roku 1897 miejscowość została kupiona przez pabianickiego fabrykanta Rudolfa Kindlera. Zbudował tutaj drewniany dworek z pięknym ogrodem. W 1897 roku Oskar Kindler (syn Rudolfa) wzniósł na jego miejscu istniejący do dziś okazały pałac. Rezydencja, której projektantem był J. Markiewicz wzniesiona została w stylu neorenesansu-francuskiego chateau.
Była to inwestycja opiewająca na gigantyczną wówczas sumę 120 tysięcy rubli. Po śmierci Oskara majątek przeszedł w ręce jego córek: Heleny i Zofii. Helena Herse była żoną właściciela domu mody w Warszawie. Podjęła się samodzielnego administrowania majątkiem. Natomiast Zofia Loth w Widzewie zajmowała się ogrodem i szkółką drzew. Do czasu śmierci w roku 1935 w pałacu mieszkała żona Oskara Kindlera, Stefania z Wernerów (właścicieli dóbr w Puczniewie).
W lutym 1945 roku majątek przejęło Wojsko Polskie, a następnie Państwowy Fundusz Ziemi. Teren został przekazany nowo powstałej w Łodzi Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego. Rok później przeniesiono również tutaj Liceum Ogrodnicze z Ostrowa koło Łasku. W pałacu mieściła się szkoła i internat. Na terenie dawnego folwarku widzewskiego działało Państwowe Gospodarstwo Ogrodnicze Widzew i Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Ksawerów. W roku 1991 budynek przejął Łódzki Bank Rozwoju. Pałac przy ul. Szkolnej 12 jest własnością prywatną. Organizowane są tu wesela i konferencje.
Bibliografia: ugminy.ksawerow.com
Willa Hoffmana (Ksawerów)
W samym centrum Ksawerowa, przy głównym skrzyżowaniu znajduje się willa wzniesiona przez Rudolfa Hoffmana w stylu eklektycznym.
Nie wiemy jak obecny budynek willi wyglądał pierwotnie. Prawdopodobnie w tym miejscu było kiedyś gospodarstwo rolne, należące do chłopa o nazwisku Lorenz.
W 1890 r. dom parterowy i działkę w miejscu obecnej willi kupili Jan i Antonina Masiccy. Nowi właściciele rozbudowywali budynek. W 1910 roku Masiccy sprzedali budynek Rudolfowi Hoffmanowi. Nowy właściciel był dyrektorem w zakładach bawełnianych Izraela Poznańskiego w Łodzi. Hoffmanowie mieszkali w willi do 1945 r. Gdy do Łodzi zbliżała się Armia Czerwona, wyjechali do Niemiec. Po gruntownym remoncie od 2012 roku mieści się tutaj Gminny Dom Kultury wraz z biblioteką
Willa ma bardzo nieregularną i asymetryczną budowę. Nakryta jest wielopołaciowym dachem. Do baroku nawiązują tutaj trójkątne facjatki na dachu i naczółki nad oknami. Zaś klasycyzm odnajdziemy w pilastrach imitujących greckie kolumny.
Bibliografia: ugminy.ksawerow.com, Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”
