Najwięcej miejsc, gdzie historia ma twarze i nazwiska, znajdziemy na cmentarzach. Pomniki żołnierzy, miejsca pochówku znanych obywateli i zwykłych mieszkańców powiatu pabianickiego sąsiadują ze sobą
Pomnik Szarych Szeregów i Armii Krajowej (Pabianice)
Na cmentarzu katolickim staraniem byłych członków Szarych Szeregów wzniesiono w 1979 r. symboliczny pomnik-mogiłę. Na dwóch dużych tablicach umieszczono nazwiska poległych i zamordowanych w czasie II wojny światowej członków Szarych Szeregów i Armii Krajowej. Tablice umieszczono w kwaterze 17 na grobie rodzin Trzasków i Kopiasów. W tym samym czasie powstał społeczny komitet, który rozpoczął starania o wzniesienie nowego pomnika w innym miejscu. Starania trafiły na wiele przeszkód.
Autorem pomnika był artysta plastyk Kazimierz Karpiński. Pomnik usytuowano na cmentarzu komunalnym w pobliżu domu pogrzebowego. Tablice znajdujące się na cmentarzu katolickim usunięto. 24 października 1987 r. uroczyście odsłonięto „Pomnik Harcerzy, Żołnierzy Szarych Szeregów i Armii Krajowej”.
Bibliografia:Stanisław Misiek (MMP, nr 9/2011 r.), um.pabianice.pl/artykul/110/2984/nekropolie, um.pabianice.pl/artykul/110/3301/rysy-biograficzne, um.pabianice.pl/artykul/110/3212/walter-janke
Cmentarz katolicki (Pabianice)
W 1824 roku władze Pabianic kupiły łąki w pobliżu wsi Jutrzkowice. Dwa lata później proboszcz Leonard Urbankiewicz poświęcił cmentarną ziemię. Pierwotny cmentarz katolicki założono w 1810 r. i znajdował się na wschodnich peryferiach miasta, w miejscu, gdzie obecnie stoi kościół św. Floriana.
Na osi alei w centrum znajduje się neogotycka kaplica cmentarna z 1885 r. Najstarszy zachowany na cmentarzu katolickim nagrobek postawiono w 1835 r. Józefie Ochimowskiej. Ma on formę dwukondygnacyjnej kapliczki z trzema prześwitami arkadowymi. Pochowano tu powstańców z 1863 r., są też kwatery żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 r. z pomnikiem w formie prostego, monumentalnego bloku z piaskowca z krzyżem Virtuti Militari i napisem „Bohaterom poległym w obronie Ojczyzny – spoczywa tutaj 314 żołnierzy i oficerów 15 p.p. „Wilków”.
Jest grób księdza Leona Kalinowskiego (zmarłego w 1934 r. doktora filozofii i teologii, dziekana miasta stołecznego Warszawy) z płaskorzeźbą w brązie przedstawiającą Chrystusa dźwigającego krzyż, wykonaną przez Zygmunta Kowalewskiego. Na pabianickim cmentarzu spoczywa też Witold Jaroszka, porucznik pilot, zmarły tragicznie w bitwie nad Krośniewicami w 1939 r. oraz porucznik Henryk Czekay, zamordowany w Starobielsku. W 1947 r. pochowano tu Jana Jankowskiego, wieloletniego prezydenta Pabianic. Jest tu też grób zmarłego w 1973 r. podpułkownika Henryka Świetlickiego, legionisty, kawalera krzyża Virtuti Militari, dowódcy 6 pułku panc. pod Monte Cassino oraz Jadwigi Wajs Marcinkiewicz, rekordzistki świata i dwukrotnej medalistki olimpijskiej w rzucie dyskiem, zmarłej w 1990 r.
Bibliografia: Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”
Cmentarz ewangelicki (Pabianice)
W 1832 roku protestanci kupili działkę na południu Pabianic, sąsiadującą z cmentarzem katolickim. Protestanci, wśród których byli saksońscy fabrykanci, założyli własny cmentarz z bramą przy króciutkiej ulicy Ewangelickiej.
Najwięcej grobów przybyło tu podczas epidemii cholery w 1852 roku. Znajdują się tu grobowce i nagrobki rodzin fabrykanckich, m.in. rodziny Kruschów, Enderów, Kindlerów i Gustawa Preissa. Na cmentarzu tym spoczywa również Edward Juliusz Vortheil, prekursor kinematografii i założyciel pierwszego w mieście kina w 1912 rok.
Nad bramą od strony wewnętrznej znajduje się napis w języku niemieckim, wykuty gotyckim pismem, tak charakterystycznym dla tego cmentarza: „Wo Finder die Seele die Heimat, die Ruh? Nein, hier ist sie nicht. Die Heimat der Seele ist droben im Licht” – „Gdzie znajdzie dusza ojczyznę i spokój? Nie tutaj. Ojczyzna duszy jest hen w górze, w świetle.”
Bibliografia: Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”
Mauzoleum (Pabianice)
Secesyjna kaplica cmentarna, pierwotnie mauzoleum rodziny Kindlerów, przemysłowców pabianickich mieści się przy ul. Ewangelickiej. Budowlę ufundowała Zofia Kindler, żona Ludwika Wilhelma (syna Rudolfa), pamięci swego męża zmarłego w 1897 r. Projekt i jego wykonanie powierzono łódzkiej firmie „Wende&Klause”. Wzniesiono ją w latach 1907–1909. W 1911 roku rodzina przekazała mauzoleum jako kaplicę przedpogrzebową parafii ewangelickiej. Architektura budowli nawiązuje do secesji wiedeńskiej.
Kaplicę wykonano w stylu postsecesyjnego modernizmu na wzór kościoła świętego. Leopolda w wiedeńskim Steinhofie. Budowla została postawiona na planie kwadratu oraz zwieńczona półkolistą absydą. W czterech narożnikach znajdują się wieże będące pylonami. Całość nakryta jest dachem w kształcie kopuły.
Boniowana fasada jest podzielona szerokim gzymsem i pilastrami. Wnętrze tworzy jedna nawa z emporą, zdobioną girlandami i wieńcami W oknach znajdują się witraże z warsztatu Richarda Schleina z Zittau. Największy z nich, w oknie nad wejściem głównym, przedstawia anioły unoszące urnę, co ma symbolizować zapowiedź zmartwychwstania.
Bibliografia: Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”
Cmentarz żydowski (Pabianice)
Na południowo-zachodnim skraju miasta, pomiędzy ulicami Jan Pawła II, Śniadeckiego, Wileńską i Cmentarną znajduje się cmentarz żydowski. Założony został w połowie XIX w. na pow. 1,7 ha. W 1968 roku pomniejszono jego obszar, a w 1990 r. z inicjatywy Żydów pabianickich mieszkających w Izraelu teren uporządkowano.
Zachowało się około 650 nagrobków, głównie w formie tradycyjnych macew. Najstarszy z nich to miejsce pochówku Liny Bitschunsky z d. Kowarsky, z którego zachował się postument, pierwotnie ze złamaną kolumną (sygn. L. Wąsowski, Lodz). Większość macew posiada inskrypcje w języku hebrajskim i płaskorzeźbione symbole odnoszące się do osoby zmarłego. Najczęściej spotykane są szafy z księgami, złamane drzewa, dzbany z wylewającą się wodą, błogosławiące dłonie, świeczniki, lwy, orły.
Płaskorzeźby są polichromowane współcześnie. Jest tu też kilka nagrobków o formach architektonicznych, spośród których warto zobaczyć grób Majera Barucha z 1886 r., fabrykanta i obywatela Pabianic oraz Rozalii z Glucksmanów Baruch z 1891 r., rodziców Maksymiliana Barucha, autora pierwszej monografii historycznej naszego miasta. Znajdziemy tutaj symboliczny grób rodziny Tośków zamordowanych przez hitlerowców w 1943 r. Niektóre nagrobki sygnowane są przez firmy kamieniarskie L. Wąsowskiego i F. Szymańskiego z Łodzi i Ottona Grossa z Pabianic. Obecnie cmentarz znajduje się w gestii Gminy Żydowskiej w Łodzi.
Do 1936 roku trumny ze zmarłymi pabianiczanami wyznania mojżeszowego były wożone na cmentarze żydowskie do Łasku lub Łodzi. Dopiero trzy lata przed wybuchem II wojny światowej gmina wyznaniowa dostała zgodę na zakup ziemi w południowo-zachodniej części Pabianic. Na ogrodzonej działce o powierzchni 1,7 hektara powstał jeden z największych kirkutów w Łódzkiem. Do czerwca 1942 roku pochowano tu blisko półtora tysiąca zmarłych. Po likwidacji getta na Starym Mieście, okupanci zamknęli cmentarz. W poszukiwaniu złota i szlachetnych kamieni, złodzieje rozkopali i zniszczyli mnóstwo żydowskich mogił. Okoliczna ludność rozkradła ogrodzenie.
W 1968 roku władze Pabianic kazały zalać betonem ponad połowę cmentarza. Stanęła tutaj miejska ciepłownia ze składem węgla. Dopiero 20 lat później, po upadku komunizmu, ocalałą część kirkutu (0,8 ha) ogrodzono betonowym płotem. Odwiedzany jest przez rodziny zamieszkujących tu przed laty Żydów.
Bibliografia: Aneta Adamczyk „Pabianice przewodnik po historii i współczesności miasta”
Cmentarz z I wojny światowej w Pawlikowicach (Gmina Pabianice)
foto: Piotr Solle
Na południe od wsi Pawlikowice, na leśnej polanie znajduje się cmentarz z okresu I wojny światowej. Pochowani są tam żołnierze biorący udział w tzw. Bitwie Łódzkiej. Uważana ona jest za jedną z największych bitew manewrowych I wojny światowej. Rozegrała się między 11 listopada a 6 grudnia 1914 r. Starły się w niej 9. Armia Niemiecka oraz 1., 2. i 5. Armia Rosyjska. Na leśnej polance znajdują się drewniane krzyże oraz kamienne mogiły poległych żołnierzy. Część z grobów jest anonimowa. Znajduje się na nich tylko liczba pochowanych osób.
Cmentarz w Ślądkowicach (Gmina Dłutów)
Pierwotne krzyże na mogiłach żołnierzy niemieckich (zdjęcia archiwalne z lat 40 XX wieku)
Położony na południe od wsi cmentarz wojenny powszechnie wiązany z Pawlikowicami, w rzeczywistości leży już na gruntach wsi Ślądkowice (gmina Dłutów). Granica między tymi wsiami biegnie tu środkiem drogi, przy której leży ta nekropolia wojenna.
W przedniej części cmentarza stoi współczesny obelisk z napisem „Tu spoczywają żołnierze armii niemieckiej i rosyjskiej polegli w I wojnie światowej w latach 1914-18". Za pomnikiem rozciąga się duży cmentarz z dziś słabo czytelnym układem alejek i mogił ziemnych.
Po bokach granice nekropolii i lokalizację mogił wyznaczają drewniane krzyże, ustawione tu podczas jednej z akcji renowacji cmentarza, przeprowadzonej prawdopodobnie w latach 90 XX wieku.
Pierwotnie, jak wskazują na to archiwalne zdjęcia, na cmentarzu pod Pawlikowicami stały bardzo podobne, tylko nieco większe drewniane krzyże, na których wyryte były nazwiska, stopnie wojskowe, macierzyste jednostki oraz daty śmierci poległych żołnierzy niemieckich. Krzyże takie istniały tu jeszcze w początkach XXI wieku - dziś stoi tu już tylko jeden, niestety inskrypcja na nim jest już obecnie całkowicie nieczytelna.
We frontowej i tylnej części cmentarza znajduje się dwie grupy liczące po kilkanaście betonowych steli, upamiętniających wyłącznie nieznanych żołnierzy rosyjskich. Napisy na nich wskazują jedynie liczbę poległych Rosjan, rok 1914, a czasem przynależność do konkretnej (tylko jednej) jednostki - 28 pułku piechoty.
Stele te ustawiono na mogiłach zbiorowych żołnierzy rosyjskich, przeniesionych tu prawdopodobnie z innych cmentarzy i mogił w okolicy, już po zakończeniu działań wojennych.
Szczątkowe dane z 1924 roku wskazują, że pierwotnie, jeszcze w trakcie wojny na cmentarzu pod Pawlikowicami pochowano 397 żołnierzy obu walczących stron. W latach 30 XX wieku liczba pochówków uległa znacznemu zwiększeniu. W ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych przeniesiono tu bowiem szczątki żołnierzy z innych cmentarzy i mogił ekshumowanych w tym czasie w okolicy, m.in. z Ldzania, Terenina, Dąbrowy, Orzku oraz Mierzączki Dużej i Małej.
Źródło i fotografie: Piotr Sölle, Gmina Pabianice
Cmentarz w Rydzynach (Gmina Pabianice)
Cmentarz ewangelicki w Rydzynach znajduje się na północny wschód od centrum wsi, przy lokalnej drodze do Prawdy, około 600 metrów od głównego skrzyżowania w Rydzynach. Ma powierzchnię około 0,3 hektara i kształt prostokąta o dziś już ledwo czytelnym rozplanowaniu. Jeszcze latach 90 XX wieku był ogrodzony drewnianym płotem - jak napisano wówczas - "w stanie daleko posuniętego zniszczenia". Nekropolię porasta w większości dębowy starodrzew, a także liczne dziś krzewy-samosiejki.
Rydzyński cmentarz ewangelicki jest najłatwiej rozpoznawalną pamiątką po dawnych osadnikach niemieckich i ich potomkach, mieszkających niegdyś w Rydzynach i okolicy. Zachowały się murowane schody oraz 4 filary dawnej bramy i furt cmentarnych.
W przedniej części cmentarza znajduje się najstarszy zachowany, niestety znacznie uszkodzony nagrobek Johanna Gottlieba Pudryckiego pochodzący z 1886 roku, wykonany przez znaną łódzką firmę kamieniarską Fiebigera, a tuż obok nagrobki Samuela Pudryckiego z 1899 roku oraz Karoliny Pudryckiej z d. Arndt, zmarłej w 1904 roku. Nagrobki te są cennymi przykładami sztuki sepulkralnej.
Zachowanych grobów należących do rodziny Pudryckich jest na cmentarzu najwięcej. Można je znaleźć również w najlepiej zachowanej części cmentarza znajdującej się nieco dalej, przy wyraźnej poprzecznej alejce. Na nagrobkach spotkać można tu takie nazwiska mieszkańców jak: Hemmer, Meier, Riemer, Schultz (również: Szulc), Sturzbecher, Klingert, Liedke (Litke), Bajerke, Dummel i innych.
Pochówków dokonywano tu również po drugiej wojnie światowej, m.in. w 1953, 1957, 1961, 1974, 2008, 2009, a ostatnio w 2017 roku. Formalnie bowiem cmentarz ewangelicki w Rydzynach jest czynny do dzisiaj i - tak jak dawniej - podlega parafii ewangelicko-augsburskiej w Pabianicach.
Przy zachodnim skraju cmentarza, kilkanaście metrów za polaną z największym zgrupowaniem nagrobków, blisko dawnego ogrodzenia nekropolii, znajdują się dwie zachowane mogiły nieznanych żołnierzy rosyjskich poległych w czasie I wojny światowej, zwieńczone typowymi, pionowymi nagrobkami betonowymi. Odnaleźć je można idąc ścieżką na wprost od wejścia na cmentarz.
Bibliografia:
● Szurczak H., Cmentarz rodzinny w Rydzynach, [w:] Nasza Gmina Pabianice, nr 1/2019; Foto: Piotr Sölle
Cmentarz ewangelicki w Lesie Pobłociszewskim w Piątkowisku (Gmina Pabianice)
Cmentarz znajduje się w sąsiedztwie żwirowni w Piątkowisku, przy starym trakcie wiodącym niegdyś z Pabianic przez Piątkowisko i Dobroń do Łasku. W pobliżu znajduje się Las Pobłociszewski (Pobłociszewskich), w którym jest stary, nieużytkowany już dziś cmentarz ewangelicki, będący miejscem pochówku luteran z Markówki, Piątkowiska i innych wsi w okolicy. Podczas I wojny światowej prawdopodobnie pochowano tu również kilkudziesięciu żołnierzy poległych pod Pabianicami w listopadzie bądź grudniu 1914 roku.
Ten zniszczony dziś śródleśny cmentarz leży kilkadziesiąt metrów za obecną, zachodnią granicą Pabianic. Tuż obok przebiega nowo wybudowana droga ekspresowa S-14. Współczesna granica miasta przebiega tu wzdłuż rzadko dziś uczęszczanej drogi bitej łączącej niegdyś Piątkowisko z Chechłem, Wincentowem, Dobroniem i Łaskiem.
Powszechnie uważa się, że początki tego cmentarza wiążą się z powstaniem pobliskiej Markówki, założonej w 1802 roku jako kolonia pruska "Hochweiler" i początkowo zamieszkanej wyłącznie przez pruskich kolonistów. W 1822 roku kolonia ta liczyła już 167 mieszkańców.
Nie jest jednak wykluczone, że pierwotnie cmentarz ten był miejscem pochówku mieszkańców innej, nieco wcześniej powstałej kolonii Wymysłów Francuski. Kolonię ta założyli w latach 90 XVIII wieku zwolennicy monarchii, którzy w czasach Rewolucji Francuskiej zbiegli z Francji do ówczesnych Prus i osiedlili się (między innymi) w okolicach Pabianic. Na starych mapach cmentarz ten zaznaczano właśnie w granicach Wymysłowa Francuskiego.
Krótkiego wyjaśnienia wymaga też nazwa lasu, w którym znajduje się cmentarz. Pochodzi ona od właścicieli majątku w Wymysłowie Francuskim - Błociszewskich. Tomasz Błociszewski h. Ostoja (ur. ok. 1832 roku), syn majora wojsk polskich Stanisława Leonarda Błociszewskiego, zmarł w dniu 21 stycznia 1897 roku, a jego grób przetrwał do dzisiaj na cmentarzu parafialnym w Górce Pabianickiej.
Według niepotwierdzonych danych w granicach wspomnianej nekropolii luterańskiej, w początkach I wojny światowej pochowano również 56 niezidentyfikowanych żołnierzy walczących pod Pabianicami w listopadzie bądź grudniu 1914 roku.
Jedynym śladem po mającej tu istnieć kwaterze wojennej jest podobno zachowany do dziś niewielki kamienny podest, będący ponoć fragmentem stojącego tu niegdyś kamiennego obelisku.
Cmentarz z I wojny światowej w Wymysłowie-Piaskach (Gmina Pabianice)
W lesie, w pobliskim Wymysłowie-Piaskach (pomiędzy Wymysłowem, a Wysieradzem) znajduje się duży cmentarz z czasów I wojny światowej,należący do największych nekropolii z tego czasu na terenie województwa łódzkiego. Cmentarz kryje prochy co najmniej 741 żołnierzy niemieckich i rosyjskich uczestniczących w bardzo ciężkich walkach, toczonych w ramach "Bitwy o Łódź", w listopadzie i grudniu 1914 roku. Spoczywają tu m.in. żołnierze polegli w bitwie pod Janowicami, stoczonej w dniu 19 listopada 1914 roku.
Bibliografia cmentarzy z I WŚ:
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Spis cmentarzy zakwalifikowanych do przeniesienia z 1932 roku (w ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych z I wojny światowej w d. powiecie łaskim), AP w Łodzi, sygn. 170;
● Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo Łódzkie, oprac. A. Lewkowska i W. Walczak, Warszawa 1996;
● materiały własne Bogdana Miszczaka;
● materiały własne Piotra Sölle.
