Konstantynów Łódzki
Konstantynów powstał na terenie wsi Żabice Wielkie, o której historia wspomina już w XIV wieku. Pierwszym odnotowanym właścicielem Żabic Wielkich był w r. 1364 Mikołaj z Żabic. Powstanie miasta związane jest z rozwojem włókienniczego okręgu łódzkiego. W 1821 roku Mikołaj Krzywiec-Okołowicz założył tu osiedle fabryczne sukienników i płócienników. Dzisiejsza nazwa miasta została nadana osadzie w 1824 r., a prawa miejskie w 1830 r. Utrata praw miejskich nastąpiła w roku 1870 i ponowne przywrócenie w 1924 r. Rozwój włókiennictwa nastąpił po 1821 r. i wieś Żabice Wielkie stała się osadą fabryczną. Właściciel wsi był szambelanem Stanisława Augusta, kilkakrotnie posłem na Sejm, posłował również na Sejm Królestwa Kongresowego.
Miasto zostało znacznie zniszczone w czasie I wojny światowej. W latach 1927-1936 miały miejsce strajki robotnicze. Podczas II wojny światowej w okresie 1939-1945 został wcielony do III Rzeszy. Nastąpiła zagłada ludności żydowskiej. Od roku 1940 był tu jeden z najcięższych niemieckich obozów przejściowych dla ludności polskiej, głównie z tzw. Kraju Warty (ponad 5 tys. osób), w 1943 r. przekształcony w obóz dla dzieci i młodzieży białoruskiej, rosyjskiej, ukraińskiej (do I 1945).
W Konstantynowie są ślady grodziska z XIV wieku. W 2002 roku odkryto grobowiec sprzed 2.500 lat, a w 2000 roku kilka kilometrów od północnych granic miasta natrafiono na ślady obozowiska człowieka sprzed 8.000 lat.
Bibliografia:samorzad.gov.pl/web/gmina-konstantynow-lodzki/zarys-historyczny
Gmina Dobroń
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie gminy pochodzą z trzeciego tysiąclecia przed naszą erą. W 1982 roku archeolodzy odkryli na terenie cmentarza w Dobroniu osadę z epoki pucharów lejkowatych, składającą się z 5 gospodarstw. Pierwszym pisemnym przekazem, w którym wymieniono nazwę Dobroń jest akt uposażenia pabianickiego kościoła z 1398 roku informujący o dziesięcinach wsi należących kościołowi, inne źródła podają datę 1366 r.
W XV w. istnienie wsi odnotował w swoich kronikach Jan Długosz. W kronikach w latach 1511–1518 wspomniano, że „Dobrun” jest własnością kapituły krakowskiej, powiatu szadkowskiego.
Bibliografia: samorzad.gov.pl/web/gmina-dobron/historia
Gmina Dłutów
Początki osadnictwa na obecnym terenie gminy Dłutów sięgają czasów średniowiecznych. Już w 1251 r. istniała wieś Czyżemin. W 1469 r. w księgach grodzkich sieradzkich znajduje się pierwsza wzmianka na temat Dłutowa (wcześniejsze zapisy o hucie szkła w Dłutowie nie posiadają dostatecznej wiarygodności), gdzie występuje wzmianka o kmieciu Przykucie z Dłutowa. Długosz (1480-80) stwierdza, że osada była lokowana na prawie polskim, należała do parafii tuszyńskiej i stanowiła własność kapituły krakowskiej
W XVI wieku kapituła krakowska przeprowadziła na tym terenie szeroką akcję kolonizacyjną, zakładając nowe osady i folwarki. Dłutów wraz z nowopowstałymi wsiami tworzył tzw. klucz dłutowski wchodzący w skład dóbr pabianickich. Oprócz gospodarki folwarcznej rozwijało się młynarstwo, hutnictwo szkła, browarnictwo oraz gospodarka rybna i leśna. W 1540 r. w Dłutowie kapituła krakowska zbudowała kościół, a arcybiskup gnieźnieński erygował parafię. Rozwój zahamowały wojny i epidemie w XVII i XVIII w. W 1856 r. powstała gmina Dłutów.
Bibliografia:www.dlutow.pl/index.php/historia
Gmina Ksawerów
Teren Gminy Ksawerów stanowił część składową kasztelani chłopskiej, która od wieku XI wchodziła w skład dóbr kościelnych będących własnością kapituły krakowskiej.
Ksawerów należy do najmłodszych miejscowości usytuowanych na terenie gminy. Powstał on na początku XIX wieku, kiedy zlokalizowano tu tzw. osadę dla prządników i sprowadzono trzy pierwsze rodziny. W roku 1824 w dokumentach po raz pierwszy pojawiła się nazwa „Xawerów". Niebawem pojawili się tu kolejni osadnicy. Pochodzili oni z terenów Czech i Niemiec. Osiedlali się w Ksawerowie, Teklinie, Żdżarach, na Widzewie i Koloni Wola Zaradzyńska. Rodzina Kindlerów, pabianickich fabrykantów, pobudowała w 1897 r. pałac na terenie folwarku Widzew.
Wola Zaradzyńska – zwana dawniej Wolą Rypułtowską, powstała nie później niż w XIV wieku. W pierwszej połowie XVIII wieku z powodu wojen i epidemii została całkowicie wyludniona.
Widzew – zwany uprzednio Widzów, powstał prawdopodobnie w XIV wieku jako folwark dworski, wieś założona w XIX wieku.
Bibliografia: ugminy.ksawerow.com/index.php/o-gminie/historia
Lutomiersk i Gmina Lutomiersk
Lutomiersk należy do najstarszych miejscowości dawnego województwa sieradzkiego. Badania archeologiczne wykazały ciągłość osadnictwa od bardzo dawnych czasów. Najstarsza osada pochodziła z IV okresu epoki brązu i była użytkowana przez ludność kultury łużyckiej, następna z II-IV w., czyli z okresu rzymskiego (kultura przeworska). Ostatnia, słowiańska, odkryta w 1956 na prawym brzegu Wrzącej, datowana jest na XII-XIII w. Odkryto tu też (przy rozwidleniu dróg z Lutomierska do Konstantynowa i Prusinowic) cmentarzysko z końca X i pierwszej połowy XI w. z grobami drużyny piastowskiej. Istnienie tak długiej tradycji osadniczej badacze wiążą z położeniem Lutomierska na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, biegnących z Ukrainy na Wolin oraz z Pomorza Gdańskiego na Węgry.
Prawa miejskie otrzymał Lutomiersk 24 kwietnia 1274 od Leszka Czarnego, księcia sieradzkiego. Jest to jednocześnie pierwszy dokument potwierdzający istnienie miejscowości, znany z kopii z 1615. Władysław Łokietek w 1292 przyłączył do miasta wieś Wrzącą, a w 1311 roku nadał Lutomiersk Wacławowi z Lisowic z rodu Zarembów wywodzących się z Kalinowej. Przynajmniej jednak część miasta musiała wkrótce wrócić do włości królewskich, bo w 1406 Władysław Jagiełło nadaje połowę Lutomierska rycerzowi Przedborowi i jego synowi Janowi z Chełmicy za zasługi w bojach z Krzyżakami. Od nich to pochodzi ród Lutomierskich herbu Jastrzębiec.
Druga część miasta pozostała jednak w rękach Zarembów, ponieważ przed 1418 roku najprawdopodobniej Wacław z tego rodu wzniósł tu obronną siedzibę o charakterze zamku rycerskiego. Zamek ten z rąk Zarembów ok. 1460 trafia do Poddębickich, a ok. 1518, przez małżeństwo, dostaje się Grzymalitom Grudzińskim. W 1650 kolejny właściciel, Jędrzej Grudziński, wojewoda rawski i dziedzic klucza lutomierskiego, sprowadził reformatów, i oddał im na pomieszczenia klasztorne istniejący wtedy jeszcze zamek. Przebudowa zamku na klasztor i budowa przylegającego do niego kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP trwała z przerwami do 1659. Obecnie ślady po dawnym zamku rozpoznać można jedynie na pd. ścianie (zarys gotyckiej bramy i podpory, na której opierał się most zwodzony).
W życiu miasta dużą rolę odgrywali Żydzi. II poł. XVIII w. wzniesiono tu drewnianą synagogę projektu Beniamina Hilela, która stała się jeden z wybitniejszych przykładów drewnianej architektury sakralnej ówczesnej Rzeczypospolitej. Do znaczniejszych budynków należały także szkoła żydowska i szpital żydowski. Miasto zabudowane było jednak głównie niewielkimi, drewnianymi domami. W 1787 roku było ich 151.
W wyniku II rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 miasto zostało włączone do Królestwa Prus i znalazło się w departamencie kaliskim prowincji Prusy Południowe. Jednocześnie Lutomiersk uzyskał rangę miasta powiatowego. Jednak już w 1796 ze względu na brak lokali dla instytucji publicznych powiat lutomierski rozwiązano. W 1793 klasztor strawił pożar, lecz po trzech latach gmach został odbudowany przez lutomierskich Wężyków.
W 1797 kolejny pożar strawił połowę głównie drewnianej zabudowy Lutomierska. W 1807 miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 weszło w skład podległego Rosji Królestwa Polskiego.
Reformaci z Lutomierska odegrali aktywną rolę w okresie powstania styczniowego, czynnie wspierając powstańców. W 1963 upamiętniono to tablicą odsłoniętą w kruchcie kościoła. W 1864 władze rosyjskie skasowały klasztor, zaś zakonników wywieziono do Warty. Kościół przez długie lata był zamknięty. W 1870 r. Lutomiersk podobnie jak 320 innych małych miast o charakterze rolniczym stracił prawa miejskie.
W czasie działań wojennych w 1914 r. spalił się dach i zawaliły sklepienia kościoła. Spłonęła również drewniana synagoga Hilela i dwór Aleksandra Sokołowskiego. Klasztor ograbiono, a Niemcy wywieźli cenne archiwum. Widoczną pamiątką po tej wojnie są armatnie kule wmurowane w fasadę kościoła.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kościół i klasztor odbudowano i w 1926 r. oddano pod zarząd księży salezjanów, którzy pracują tu do dziś. W 1921 miejscowość liczyła sobie 2193 mieszkańców, w tym 775 Żydów. W 1929 Lutomiersk otrzymał połączenie tramwajowe z Konstantynowem Łódzkim i Łodzią. Od 1 stycznia 2022 roku Lutomiersk otrzymał status miasta.
Bibliografia: www.lutomiersk.info
Gmina Pabianice
Pierwszą siedzibą administracyjną gminy było Piątkowisko. Około 1297 r. Władysław Łokietek zezwolił Kapitule na lokowanie miejsca. Wraz z przyznaniem praw miejskich (lata czterdzieste XIV w. ) siedziba została przeniesiona do Pabianic, a kasztelania zmieniła nazwę na Kapitułę Pabiańską. Mimo zmian w XIX w. i rozwoju przemysłu włókienniczego na ogromną skalę wsie i gminy pozostały typowymi jednostkami rolniczymi. Z ziem wchodzących w skład zaboru rosyjskiego zostało powołane w 1919 r województwo łódzkie, w skład którego wchodziła gmina Pabianice. Do gminy w okresie międzywojennym należało 17 wsi. Stolica administracyjna znajdowała się w Karniszewicach. W 1939 r. gmina wcielona została jako Kraj Wart do III Rzeszy. W 1945 r. siedzibą urzędu gminy stał się Ksawerów. W 1972 r. powstały nowe gminy w województwie łódzkim i siedzibę gminy przeniesiono do Pabianic. 1 stycznia 1997 r. z części gminy Pabianice wyodrębniono nową gminę - Ksawerów.
Pabianice
Położona wśród lasów dolina rzeki Dobrzynki lub Nerca (od dopływu Neru), jak nazywa ją Jan Długosz w XV wieku, cieszyła się zainteresowaniem Słowian przybyłych na tereny środkowej Polski we wczesnym średniowieczu. Z badań archeologicznych, prowadzonych w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku, wynika, że wędrując skrajem puszczy wzdłuż rzeki, zakładali nad nią osiedla, a pierwsze z nich mogły powstać już w VII lub VIII wieku. Były to dwie osady słowiańskie (rodzin bliżej nieokreślonego plemienia) w pobliżu dzisiejszej Potaźni i Szynkielewa. Przypuszczalnie obie mogły przetrwać zajęcie tych ziem przez innych Słowian - potężnych Polan z dzisiejszej Wielkopolski. Z okresu obejmującego kształtowanie się rozległego państwa polańskiego pierwszych historycznych Piastów, czyli z II połowy X i XI wieku, takich osad znamy z doliny Dobrzynki już pięć. Należały one administracyjnie do prowincji łęczyckiej, a po 1000 roku objęła je również nowo utworzona archidiecezja gnieźnieńska. Ich pozostałości znajdują się w okolicy współczesnej Potażni, Szynkielewa, Pabianic (ul. Bugaj 3/5 i Bugaj 89) oraz Pliszki.
W XI wieku, jak informuje nas Kalendarz Katedry Krakowskiej, księżna Judyta, żona Władysława Hermana, podarowała kapitule krakowskiej dobra ziemskie położone w ziemi sieradzkiej i łęczyckiej. Nadanie to miało nastąpić w 1082 lub 1086 roku i wiązało się prawdopodobnie ze staraniami pary książęcej o przyjście na świat upragnionego potomka, lub też z podziękowaniem za szczęśliwe narodziny syna. Jednakże sama data nadania, jak i osoba ofiarodawczyni, jest kwestią sporną wśród historyków, zważywszy, że Władysław Herman miał dwie żony o imieniu Judyta.
W materiałach źródłowych nazwa Pabianice wypływa dopiero w łęczyckiej księdze sądowej w roku 1388, gdzie zostaje wymienione imię miejscowego rządcy Kanimira. Zaś pełny opis majątku kapitulnego na tym terenie daje dopiero w 1466 roku Jan Długosz w swoim Liber Beneficiorum.
Nie wiemy również, kiedy dokładnie Pabianice stały się miastem. Niestety, nie zachował się dokument lokacyjny, można jednak bazować na pewnych przesłankach, rozświetlających nieco brak danych źródłowych. Możliwość lokacji Pabianic pojawiła się wraz z dokumentem wystawionym w 1297 roku przez Władysława Łokietka. Dał on kapitule prawo na lokację na prawie niemieckim wsi lub miasta w Piątkowisku (stanowiącemu dotąd ośrodek zarządu), bądź jakimkolwiek innym miejscu leżącym w obrębie dóbr.
W XIV wieku istniał już w Pabianicach kościół parafialny. Mówi o tym Długosz, wspominając nadanie w 1354 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorię ze Skotnik dziesięciny snopowej ze wsi Kociszew kościołowi parafialnemu w Pabianicach. Z erekcją parafii możemy wiązać fakt nadania praw miejskich Pabianicom, ponieważ te dwa wydarzenia mogły zbiegać się ze sobą w czasie (np. Rzgów, Ujazd). Na tej podstawie historycy ustalają datę lokacji miasta na I poł. XIV wieku. Możliwe, że właśnie z lokacją miasta wiąże się przejęcie przez Pabianice herbu właściciela dóbr, czyli kapituły.
Na herbie widnieją trzy złote korony na niebieskim tle, a swą nazwę, Aaron, bierze on od imienia arcybiskupa krakowskiego. Od chwili lokacji Pabianice stały się centrum administracyjnym zarządu dóbr, zwanych odtąd kluczem pabianickim.
W II połowie XV wieku Pabianice należały do miast średniej wielkości. Potwierdza to fakt zobowiązania z 1458 roku do wystawienia 6 zbrojnych na wojnę przeciwko Zakonowi. Zaplecze Pabianic składało się z 30 wsi, 2 osad przemysłowych, 6 folwarków i 14 młynów. Według wizytacji z 1496 roku istniało w Pabianicach 48 parcel miejskich. Jego rozbudowa przypadła na XVI wiek. Pierwszy wykaz ulic pochodzi z II połowy tegoż wieku i odnotowuje obecność 98 domów (z czego 28 znajdowało się na Rynku, zwanym później Starym, a pozostałe przy ulicach Piotrkowskiej, Szewskiej, Zamkowej i Guzowskiej).
Natomiast w 1432 roku do Jagiełły przybyli czescy husyci chcący zawrzeć przymierze z Polakami. Zawarto układ, że Polska będzie ich protektorem na soborze w Bazylei, zaś husyci pomogą w walce z zakonem krzyżackim. Na znak porozumienia Jagiełlo zaprosił przybyłych na mszę do kościoła św. Mateusza i na wspólne przyjęcie komunii. Dwukrotnie Pabianice gościły również syna Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka
Po drugim rozbiorze Polski, który miał miejsce w 1793 roku, kapituła utraciła swe dobra na rzecz Prus.
Bardzo ważną decyzją, która zdeterminowała dalszy rozwój Pabianic, był dekret namiestnika Królestwa - generała Zajączka z 1820 roku o wytypowaniu miast mających stać się ośrodkami przemysłu w Królestwie. Pabianice znalazły się na tej liście. Pociągnęło to za sobą napływ tkaczy i sukienników z Prus, Czech i Śląska. Pierwsi osadnicy byli kwaterowani w jedynym pustym obiekcie w mieście, jakim był dawny dwór kapituły krakowskiej. W 1823 roku wykonano plan regulacji zabudowy Starego Miasta z uwzględnieniem potrzeb osadnictwa przemysłowego. Plan objął także tereny dawnego folwarku, położone na lewym brzegu Dobrzynki, które nazwano Nowym Miastem. Przybysze otrzymali szereg ulg: zwolnienie od cła, nadanie placu, ogrodu i działki, zwolnienie na 6 lat od czynszu i podatków oraz zwolnienie od służby wojskowej. W 1825 roku przybyła do Pabianic 14-osobowa grupa tkaczy, 2 pończoszników i 1 wytwórca krosien. Byli to emigranci z Czech, Śląska i Saksonii. W tym też roku, 11 września, przyjechał Gottlieb Krusche pochodzący z Reichenau. Założył on warsztat tkacki, który z upływem czasu rozrósł się w pokaźną fabrykę. Jego syn Beniamin w 1850 roku sprowadził do Pabianic pierwszą maszynę parową, dzięki czemu fabryka wyprzedziła pozostałych konkurentów. Kiedy w 1874 roku dołączył się Karol Ender powstało przedsiębiorstwo, które pracowało do końca II wojny światowej pod nazwą „Krusche i Ender”, zaś jego budynki możemy podziwiać do dziś. Przemysł włókienniczy reprezentowały również inne firmy, wśród których warto wspomnieć zakłady R. Kindlera, tkalnię Hermana Fausta czy zakłady „Dobrzynka”. W mieście rozwinęły się także inne gałęzie przemysłu, np.: papierniczy (Papiernia Roberta Saengera), przemysł chemiczny (Pabianicka Spółka Akcyjna Przemysłu Chemicznego), przemysł maszynowy (Fabryka Maszyn Waldemara Krusche), przemysł meblowy (Fabryka Mebli Biurowych Magrowicza), przemysł elektrotechniczny (Polska Żarówka „Osram”). W XIX wieku wraz z rozwojem przemysłu wykształciła się nowa grupa społeczna - robotnicy. Złe warunki ich pracy i niskie wynagrodzenie były przyczyną licznych strajków. Pierwszy strajk robotniczy w Pabianicach miał miejsce w 1890 roku, natomiast znacznie większe rozmiary przybrał strajk z maja 1892 roku, rozpoczęty na znak solidarności z włókniarzami łódzkimi.
17 stycznia 1901 roku wjechał do Pabianic z Łodzi pierwszy tramwaj, zaś rok później włączono je w trasę kolei warszawsko - kaliskiej. W 1886 roku nastąpiło pierwsze połączenie telefoniczne Pabianic z Łodzią i było to zarazem pierwsze połączenie dwóch miast w Królestwie Polskim. Pierwszym abonentem pabianickim była fabryka R. Kindlera.
II wojna światowa. Niemcy wkroczyli do miasta 8 września. Dzień wcześniej rozegrała się tzw. bitwa pabianicka, podczas której 15. Pułk Piechoty „Wilków”, usiłując odeprzeć atak Niemców, stoczył kilkunastogodzinną walkę, podczas której zginęło 242 żołnierzy. Od 9 listopada Pabianice znalazły się w tzw. „Kraju Warty”, a w grudniu 1939 roku Pabianice przemianowano na Burgstadt. Od stycznia 1940 roku funkcjonowało getto żydowskie usytuowane na terenie Starego Miasta. Zlikwidowano je w maju 1942 roku, zaś zgromadzoną tam ludność przesiedlono do getta łódzkiego lub wymordowano w Chełmnie nad Nerem. W Pabianicach działał też ruch oporu. W nocy z 19 na 20 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyła Armia Radziecka.
Pierwszym powojennym prezydentem został wybrany w lutym 1945 roku Michał Piaseczny (PPR), a wiceprezydentem Jan Krupa – Skibiński (PPS), których niebawem (we wrześniu 1945 roku) zastąpili Władysław Dolecki (PPS) i Czesław Pabisiak (PPR). Ciekawostką jest, że w 1949 roku właśnie w Pabianicach po raz pierwszy w Polsce prezydentem miasta została kobieta Łucja Sulej.
Bibliografia: Joanna Matczak, Aneta Adamczyk, PABIANICE PRZEWODNIK PO HISTORII I WSPÓŁCZESNOŚCI MIASTA
